معرفی تفسیر پرتوی از قرآن

شناسنامه تفسیر

نام معروف: پرتوی از قرآن
مؤلف: سید محمود طالقانی
تولد: ۱۳۰۰ش
وفات: ۱۳۵۸ش مطابق ۱۳۹۹ق
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: فارسی
تاریخ تألیف: ۱۳۸۳ق
تعداد مجلدات: ۶ جلد
مشخصات نشر: تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول ۱۳۴۲ش - ۱۳۶۰ش، جلد اول ۱۳۴۲، جلد دوم ۱۳۵۰، جلد سوم ۱۳۵۸، جلد چهارم ۱۳۶۰، جلد پنجم ۱۳۴۵ و جلد ششم ۱۳۵۰ش.
 

معرفی مفسر و تفسیر

آیت الله سید محمود طالقانی در ۱۵ اسفند سال ۱۲۸۹ خورشیدی در طالقان در خانواده علم و تقوی به دنیا آمد. در اوان جوانی پس از تحصیلات ابتدایی و مقدماتی در سن ۱۲ سالگی در سال ۱۳۰۲ به حوزه علمیه قم وارد شد. پس از شانزده سال تحصیل در سال۱۳۱۷ به تهران آمد و فعالیت های اجتماعی و دینی خود را آغاز کرد. او با تأسیس کانون اسلام و فعالیت در بخش دانشجویی و برگزاری جلسات در مسجد پدر و بعدها مسجد هدایت، پایگاهی برای نشر اندیشه و مبارزه و اصلاح و احیاگری قدم پیش نهاد. در سال ۱۳۱۸ دراثر مخالفت ها به زندان افتاد که این آغاز زندانی های مکرر و مداوم هشتگانه و طولانی مدت او تا پیرزوزی انقلاب بود. زمینه های این تفکر در قم ایجاد شده بود و در دوران تحصیل در قم بدین نتیجه رسیده بود که اندیشه تعصب مذهبی که در اثر برخورد با تمدن غربی و عدم پویایی اندیشه اسلامی، باعث انحطاط مسلمانان و رکود چند ساله مسلمانان شده و باید از این وضعیت خارج شد. آنچه در مدت تحصیل قم شکل گرفته بود، درک این واقعیت بود که این مشکل جامعه دینی و حوزه های علمیه، بر اثر بی توجهی به قرآن به عنوان کتاب راهنمای عمل است که می تواند در همه شئون زندگی، به ویژه زندگی سیاسی و اجتماعی او اثر بگذارد و این از مدت ها به کار رفته است و تنها راه برون رفت از این موقعیت دگرگونی در آموزش دینی است.
 
او از سال ۱۳۱۸ شمسی تفسیر قرآن را در مسجد پدر در تهران شروع کرد و تفسیر پرتوی از قرآن را در زندان نگاشت، و اندک فرصتی و آزادی به دست میداد، تفسیر قرآن را رها نمی کرد تا مسجد هدایت و دیگر مساجد را پایگاه ثابت درس تفسیر سنت دینی خود کرد. از این رو تا سال ۱۳۵۸ ش، پس از انقلاب که درس های قرآن در صحنه را می گفت، تفسیر قرآن را در مسجد و زندان و هر جایی و سخنرانی و نوشته ای رها نکرد.
 
وی معتقد به بازگشت قرآن به زندگی انسان معاصر بود و می گفت: تمام نابسامانی های مسلمانان و اختلاف آنان به خاطر دوری از اسلام و قرآن است. از هیچ کوششی دریغ نمی کرد و هیچ سختی او را به ستوه در نمی آورد. از زندانی به زندان دیگر، از شکنجه گاهی به شکنجه گاه دیگر، در رفت و آمد بود.
 
علامه طالقانی یکی از پیشگامان نهضت اجتماعی و سیاسی معاصر و احیاگران و اصلاح خواهان دینی و از پیشگامان بازگشت به قرآن در ایران است. وی جنبش اصلاحی خویش را با قرآن آغاز کرد، و پیام های دینی و اجتماعی و سیاسی خود را با گسترش تعلیمات قرآن به انجام رسانید. به گفته مهندس بازرگان این تفسیر با نگرش بدیع خود در دهه ۴۰ تأثیر شگرف در جوامع دینی و محافل مذهبی به خصوص در بین جوانان و دانشگاهیان ایجاد نمود.(1)
 
با نگاهی دیگر می توان گفت، ایشان نخستین مفسر فارسی نویسی است که با اهداف و نگاه جدید اجتماعی، نه از موضع تکلیف مدارانه فردی، که از موضع آگاهی بخش و تحول آفرین به آموزه های قرآن روی آورد و در پی ارائه پیام های حیات بخش قرآن برآمد و فصل جدیدی در دانش تفسیر برای نواندیشان ایرانی باز کرد.

روش تربیتی و هدایتی

روش طالقانی تربیتی و هدایتی است که موجی در افکند و درس ها و نوشته های فراوانی براساس شیوه خاص او به وجود آورد که از آن می توان به برجسته کردن پیام های اجتماعی یاد کرد. از تعداد چاپ های این تفسیر که به بیش از سی و چند بار رسیده، می توان استقبال از این تفسیر و اثرگذاری آن پی برد. طالقانی برای احیای قرآن و بازگرداندن آموزه های آن به متن زندگی مسلمانان به تلاشی خستگی ناپذیر دست زد و از هیچ کوششی در ترویج فرهنگ قرآن و نگاه جدید به این کتاب دریغ نورزید.
 
سیر تفسیر پرتویی از قرآن در این گرایش، به سمت روشنگری و تحلیل آیات به لحاظ پیامدهای اصلاحی آن در ابعاد اجتماعی و اخلاقی و آشکار ساختن عناصر و عوامل سازندگی در زمینه مسائل سیاسی و موضوعات یاد شده بوده است، هر چند که گاه به موضوعات نظری این گرایش از قبیل سنت های اجتماعی و قوانین آن نیز اشاره میکند.
 
در مقدمه تفسیر درباره تحولی که قرآن در هر جهت پدید آورده، سخن می گوید. در این بخش به لزوم هدایت پذیری از قرآن، و ضرورت توجه دیگر به این کتاب معطوف می دارد، آنگاه خلاصه ای از مسائل علوم قرآنی همچون چگونگی حفظ و جمع و ترتیب و تدوین قرآن، روش های مفسران، مطرح می کند، اما دغدغه او محدود شدن هدایت وسیع قرآن، در جامعه و لزوم تمسک به هدایت همه جانبه قرآن است، اینکه چگونه می توان در معرض هدایت قرآن قرار گرفت. کمتر به منابع تفسیری خود اشاره میکند، هر چند منابع موردی خود به اشاره و استناد کرده است.
 
همچنین ایشان از اشعار پر مغز مثنوی معنوی مولوی و برخی از شعرای دیگر استفاده و در پاورقی بدان ها استناد کرده است و جز در یک مورد در جاهای دیگر نام شاعر نیامده، اما خود از سبک اشعار پیداست و از دیگران ابیات بسیار معدودی، آن هم اغلب با ذکر نام گوینده، نقل شده است. تفسیر پرتوی از قرآن، گرچه شامل همه آیات قرآن نیست و تنها از آغاز قرآن تا آیه ۲۸ سوره نساء و از آخر، تمام جزء سی ام قرآن تفسیر شده، ولی این تفسیر در حد خود یکی از تفاسیر مبسوط تلقی می گردد. چون در همین حد خود دارای شش جلد و مشتمل بر تفسیر و شامل همه آیات این بخش ها است.
 
از آغاز قرآن تا آیه ۲ سوره نساء و از آخر تمام جزء سی ام قرآن تفسیر شده است. جلد اول: در تفسیر سوره بقره تا آیه ۱۴۴. جلد دوم: در تفسیر آیه ۱۴۵ سوه بقره تا آخر سوره. جلد سوم: در تفسیر سوره آل عمران به طور کامل. جلد چهارم: در تفسیر سوره نبا تا آخر سورة الطارق از جزء سی ام. جلد پنجم: در تفسیر سوره اعلی تا آخر جزء سی ام (سوره ناس). جلد ششم: در تفسیر ۲۲ آیه اول سوره نساء و مجددا تفسیر ۲۳ آیه اول سوره نساء. گرچه تاریخ مقدمه کتاب مرداد ۱۳۴۲ش است، اما قسمت نخست این تفسیر پیش از تأسیس شرکت سهامی انتشار (۱۳۳۹ش) به سرمایه خود ایشان به چاپ رسیده است (بازرگان، مجموعه آثار، ج۱۲ (سیر تحول قرآن)، ص ۱۱. تهران شرکت انتشار، چاپ اول، ۱۳۸۶ش).
 
نکته مهم این تفسیر جنبه هدایتی و تربیتی این کتاب است که با نثری دلپذیر و جذاب، مناسب حال خوانندگان فارسی زبان، بازگو شده است. در واقع شیوه تفسیر، صبغه تحلیلی و توصیفی دارد و غرض مفسر، القای پیام قرآن با اهداف تربیتی و هدایتی است. عمده این نوشته در زندان تنظیم شده و مؤلف در پایان مقدمه تذکر می دهد: «اگر در کتاب، اشتباه یا لغزشی یافت می شود، چون از همه جا منقطع بوده و به مدرک دسترسی نداشته ام و مانند زنده ای در میان قبر به سر می بردم، بوده است.»
 
از ویژگی های این تفسیر گرایش اجتماعی و طرح نیازهای عصری جوانان و پاسخگویی به شبهات است. جالب این که کسانی با تعبیرهای لغزنده این گرایش اجتماعی تفسیر پرتوی از قرآن را مورد تردید قرار داده و گفته اند «مسائل اجتماعی مخصوصا سیاسی برخلاف علمی و اخلاقی و برعکس آنچه همگان تصور میکنند و انتظار دارند، در پرتوی از قرآن کم است.»(2) در حالی که اصولا جهت گیری و گرایش به معنای سمت و سوی کلی اجتماعی تفسیر و استخراج موضوعات و مفاهیم ناظر به احکام آن است که در سراسر این تفسیر مشاهده می شود.
 
روش تفسیر و توضیح پیام قرآن به شرح زیر است: نخست چند آیه به ردیف و شماره آورده شده، پس از آن، ترجمه آیات به فارسی پایاپای آمده است، سپس معانی مترادف و موارد استعمال و ریشه لغات در موارد لزوم بیان شده تا در ذهن خواننده مجال تفکر بیشتری باز شود. در موارد مقتضی از احادیث صحیح و دیدگاه مفسرین استفاده شده است. در پایان، آن چه پیرامون آیات، به فکر نگارنده رسیده و بر ذهنش پرتو افکنده، منعکس می گردد. نویسنده از باب احتیاط، آن چه پیرامون آیات، از نظر هدایت قرآن مطرح ساخته به عنوان تفسیر و پرده برداری از معنای حقیقی عنوان نکرده است و آن معنا را به حساب مقصود نهایی قرآن تلقی نکرده است، از این رو عنوان: «پرتوی از قرآن» را به این مناسبت بر کتاب گذاشته است. نکته مهم دیگر که در این اثر دیده می شود، بهره گیری از فنون ادبی و نکته سنجی های واژگانی است. اما روشن است که این شیوه برای درک بلاغت وسیع و متنوع قرآن از سنخ تفسیرهای ادبی نیست، بلکه هدفمندی این فهم و در جهت پاسخ به یک نیاز، یا دفع شبهه با نگاه اجتماعی است که با تأمل و اندیشه می توان سیر بلاغت قرآن را آشکار ساخت.
 
از نکات مهم این گرایش، اهتمام به وحدت و همبستگی، و نقد اختلاف امت اسلامی و تلاش برای تقریب میان مذاهب است. تبیین وظایف و مسئولیت های اجتماعی، تعیین نظام های سیاسی، اقتصادی و اخلاقی و نقد نظام سیاسی و پی آمدهای پذیرش نظام های استبدادی، توجه به دشمنان همچون اسرائیل، یکی دیگر از خواسته های طالقانی در تفسیر است.
 
از سوی دیگر، او تنها به دنبال عرضه معارف و بیان احکام نیست، بخشی از نگاه های اجتماعی او معطوف به اجرا پذیر کردن آموزه های قرآن در سطح جامعه و بیان انجام آن در شکل کلی است. از نکات قابل توجه این تفسیر، توجه به مسائل علمی و انطباق آن با قرآن است که می توان این تفسیر را از تفاسیر علمی متعادل معرفی کرد. طالقانی به تفسیر علمی گرایش نشان داده و یکی از موارد اعجاز قرآن کریم جاودانگی تعالیم قرآن را اشاره برخی آیات به علوم و دانشی دانسته است که قرن ها بعد توسط دانشمندان علوم تجربی کشف شده است. همچنین پویایی و سعادت آفرینی تعالیم قرآنی را در جای جای تفسیر و به مناسبت تأکید کرده است که این، جز احساس مسئولیت طالقانی در برابر نسل آینده نبوده است.
 
پی‌نوشت‌ها:
1- بازرگان، مجموعه آثار، ج ۱۲ سیر تحول قرآن)، ص ۱۱. تهران شرکت انتشار، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
2- بنیاد ابوذر فرهنگی آیت الله طالقانی، مقاله خرمشاهی، بهاء الدین، در یادنامه ابوذر زمان، ص ۱۲۸
3- برای تفصیل بیشتر درباره این تفسیر به مقاله نویسنده درباره اندیشه های اجتماعی علامه طالقانی که به درخواست دانشگاه مفید نگاشته شده و در همایشی که در پنجم خرداد ۱۳۸۸ شمسی مطرح شده، و در مجموعه مقالات این همایش در سال ۱۳۸۹ به چاپ رسیده، مراجعه شود.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 192-187